یکی از بهترین دَم نوش هایی که می توان به جای "چای مضر" و "بی فایده" جایگزین کرد، دَم نوش ریحان است که برای معده های ضعیف و سرد و نفخ معده و هضم غذا بسیار مفید است خصوصا اگر به همراه صبحانه نوشیده شود. در این مقاله مطالب مفیدی در مورد ریحان می خوانیم.

ریحان‏

به فارسى «ریحان» و «نازبو» و در کتب طب سنتى با نام‏ هاى «شاه سفرم» و «صعتر هندى» و «سلطان الریاحین» آمده است.

به عربى «ضیمران» که در اصل «ضمیران» است و «ریحان الملک» نامیده مى‏ شود.

به فرانسوى‏ Petit basilic وBasilic و به انگلیسى‏ Basil وSweet گفته مى‏ شود. گیاهى است از خانواده‏ Labiatae جنس‏ Ocymum یا Ocimum نام علمى آن‏Ocimum basilicum L و مترادف هاى آن:Ocimum caryophyllatum Roxb. و Ocimum Pilosum Willd . و O .menthaefolium Benth . است. نوع سرخ‏ رنگ ریحان را در کتب طب سنتى با نام «حماحم» ذکر کرده‏ اند.

خواص- کاربرد ریحان از نظر طبیعت کمى گرم و خشک است باز کننده گرفتگى‏ هاى دماغى و محلل ورم هاى همه اعضا و براى ضعف معده و بادهاى غلیظ مفید است. عصاره آن با شکر براى رفع درد سینه و تنگى‏ نفس و سرفه و مضمضه و جویدن آن براى زخم هاى دهان و بوییدن آن براى رفع سردرد گرم‏ مزاجان نافع است.

کوبیده تخم ریحان با صمغ عربى براى قطع شکم روش نافع است و جوشانده ۴۰ گرم در هزار گرم آب آن نیز براى اسهال نافع است که خورده شود.

در کشورهاى افریقایى از برگ و سرشاخه‏ هاى ریحان به صورت حمام گرم در موارد سرطان معده استفاده مى‏ کنند.

کاربرد ریحان در خاور دور در چین از برگ هاى ریحان(O .basilicum) به عنوان تونیک، مقوى، بادشکن و کمک به تقویت هاضمه استفاده مى‏ شود. از جوشانده برگ هاى آن براى شست‏وشوى زخم و جراحت استفاده مى‏ کنند، ضمنا براى قى کردن و سکسکه و پُلیپ هاى بینى نیز تجویز مى‏ شود.

تخم ریحان براى معالجه ناراحتى‏ هاى چشم و زخم هاى خورنده که کم‏ کم پیش مى‏ روند و نسج را از بین مى‏ برند و معمولا در زاویه خارجى چشم در قسمت فوقانى بینى ظاهر مى‏ شوند توصیه و تجویز مى‏ شود. [استوارت‏].

در هندوچین از خاکستر ریشه ریحان براى رفع ناراحتى‏ هاى پوستى استفاده مى‏ شود [پتلو].

گیاه به طور کلى معطر و محرک است و قابض و بندآورنده اسهال خونى و برگ هاى آن تب‏ بر مى‏ باشد [مى‏نات‏].

دم‏ کرده تخم ریحان مسکن است و درجه حرارت بالاى بدن را کاهش مى‏ دهد.

در تمام خطه تایوان، هندوچین و فیلیپین از تخم ریحان به عنوان مُلین استفاده مى‏ شود و براى رفع یبوست مزاج تجویز مى‏ شود [پتلو].

شیره برگ هاى ریحان یا گل هاى آن براى قطع سرفه تجویز مى‏ شود [برکیل و هانیف‏].

جوشانده تخم ریحان را پس از زایمان به عنوان قاعده‏ آور [برکیل‏]. و تب‏ بر مى‏ دهند.[برکیل و هانیف‏].

تخم ریحان یک پوشش لعاب دار دارد که در آب، تولید نوعى لعاب و ژله مى‏ کند که نرم کننده و محرک و ادرار و معرق است و در چین به عنوان خنک‏ کننده نیز مصرف مى‏ شود [برکیل و هانیف‏].

در اندونزى تخم ریحان به عنوان مُلین خورده مى‏ شود و در لیموناد مى‏ ریزند و براى رفع دل‏ درد مى‏ خورند. از برگ هاى آن به عنوان ضد اسپاسم و بادشکن و مسکن و آرام‏ کننده استفاده مى‏ شود [وان‏استى‏نیس- کروزمان‏]. در فیلیپین مانند سایر مناطق خاور دور استفاده مى‏ شود. در هندوستان از گل ریحان به عنوان بادشکن و مُدر استفاده مى‏ کنند. تخم آن را که لعاب دار است به صورت دم‏ کرده در موارد سوزاک و اسهال خونى و اسهال مزمن مى‏ خورند. از شیره برگ هاى آن مخلوط با عسل در موارد خناق(Croup) استفاده مى‏ شود.

نوعی دیگر از ریحان

گونه دیگرى از ریحان به نام‏Ocimum sanctum L مى‏ باشد. این‏گونه در مناطق مختلفه آسیا کاشته مى‏ شود و شاید هم به‏ طور خودرو مى‏ روید. بومى جزایر اوقیانوسیه است. در چند گزارش آمده است که در جنوب ایران در بلوچستان نیز به‏ طور وحشى مى‏ روید. گیاهى است چندساله برگ هاى آن کرک دار، بیضى‏ شکل و دندانه‏ دار است.

از نظر ترکیبات شیمیایى در گزارش در [M .P .E .SE .A] چنین آمده است: داراى اسانس روغنى فرار است که شامل متیل چاویکول، سینئول، لینالول، متیل هومو انیسیک اسید[۱]، کاریوفیلن‏[۲]، اوژنول، اوژنول متیل اتر[۳] و کارواکرول‏[۴] مى‏ باشد [والنزوئلا]. در لعاب دانه‏ هاى آن مواد هکزورونیک اسید[۵]، پنتوز[۶]، خاکستر مشخص شده و پس از هیدرولیز معلوم شده که داراى کسیلوز[۷] مى‏ باشد وجود دارد.[اینگل و بهاید]. در گزارش دیگرى آمده است که برگ هاى این ریحان داراى ۷/ ۰ درصد اسانس روغنى فرار است که شامل ۷۱ درصد اوژنول ۲/ ۳ درصد کارواکرول و ۲۰ درصد متیل اوژنول و ۷/ ۱ درصد کاریوفیلن است. از نظر خواص و کاربرد گونه‏ O .sanctum معروف است که کمى تب‏ بر و بادشکن است و براى قطع اسهال بچه‏ ها مؤثر است. از تخم آن براى معالجه بیمارى‏ هاى کلیه استفاده مى‏ شود [تئوبالد].

در هندوچین دم‏ کرده یا جوشانده آن براى آفتاب زدگى و وبا و خونریزى از بینى و استسقا به کار مى‏ رود و ضمنا در برخى آفتاب زدگى‏ ها و تب هاى شدید تخم آن را مى‏ سوزانند و از دود آن براى کمک به تنفس بیمار استفاده مى‏ کنند.

شاخه‏ هاى سبز و تازه این ریحان را براى تسکین سردرد روى شقیقه‏ ها مى‏ گذارند [فوکود].

از لعاب نرم‏ کننده دانه‏ هاى آن براى بیرون آوردن گرد و خاک و خاکستر از چشم استفاده مى‏ شود [پتلو]. در شبه‏ جزیره مالایا از دم‏ کرده برگ هاى آن براى معالجه اختلالات خفیف جهاز تنفسى و بى‏ نظمى عادت ماهانه استفاده مى‏ کنند و در استعمال خارجى براى بیمارى‏ هاى پوست، سردرد و گوش‏ درد به کار مى‏ رود [فورتادو].

از شیره گیاه مانند روغن مالیدنى در موارد روماتیسم استفاده مى‏ شود.

در اندونزى از برگ هاى معطر گیاه در آب گرم حمام ریخته و به عنوان مسکن و خنک‏ کننده براى آرامش اعصاب استفاده مى‏ شود. ضمنا به‏ طور کمپرس روى اعضاى ورم‏ کرده مى‏ گذارند.

از جوشانده ریشه و برگ هاى گیاه داروى مخصوصى براى معالجه سوزاک درست مى‏ کنند.

در هندوستان از برگ هاى آن به‏ منزله داروى نرم‏ کننده سینه و از شیره برگ هاى آن به عنوان تب‏ بر و معرق و محرک و داروى سینه در مورد نزله و برونشیت استفاده مى‏ شود و چند قطره از آن را در گوش براى رفع گوش‏ درد مى‏ ریزند. از دم‏ کرده برگ هاى آن براى تقویت معده در موارد اختلالات گوارشى بچه‏ ها و در مورد ناراحتى‏ هاى کبدى استفاده مى‏ شود. گرد برگ هاى خشک آن را در موارد بیمارى اوزنا[۸] (آماس غشاى مخاطى بینى که همراه با دفع آب بینى بدبو و متعفن است) در داخل بینى مى‏ پاشند. تخم لعاب دار و نرم کننده آن را در موارد اختلالات مجارى ادرار و تناسلى مى‏ خورند. جوشانده ریشه گیاه را به عنوان معرق در موارد تب هاى مالاریایى مى‏ خورند. برگ ها و ساقه‏ هاى تازه آن را له کرده و روى محل گزش پشه مى‏ گذارند و از اسانس آن به عنوان ضد عفونى‏ کننده و حشره‏ کش و فراری دهنده حشره بویژه در موارد شروع بیمارى تیفوس استفاده مى‏ شود و ضد باسیلوس تایفوزوس‏[۹] است.[۱۰]

مشخصات‏ گیاهى یک ساله به بلندى ۶۰ سانتى‏ متر است. گل هاى آن کوچک مایل به سبز یا ارغوانى و یا سفید مى‏ باشد پشت برگ هاى آن سبز خاکسترى و روى برگ هاى جوان آن سبز روشن به شکل بیضى، نوک‏ تیز با دندانه‏ هاى ریز و معطر است.

تخم آن سیاه، ریز کمى زبر مى‏ باشد. تکثیر آن با کشت تخم آن بسادگى انجام مى‏ شود. ریحان بومى فلات ایران است و در ایران و افغانستان به‏ طور خودرو مى‏ روید ولى عملا تولید فعلى آن در ایران صددرصد از پرورش و کشت آن در مزارع حاصل مى‏ شود. در ایران به طور وحشى در اطراف تهران، همدان، خراسان، در ۲۳۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا و در کرمانشاه، در ارتفاعات ۱۵۰۰ مترى و در خرمشهر و بلوچستان و در آذربایجان در اطراف تبریز مى‏ روید.

ترکیبات شیمیایى‏ از نظر ترکیبات شیمیایى در اسانس گیاه ریحان سبز مواد اوسیمن‏[۱۱]، پى‏ نن‏[۱۲]، ترپن‏ هایدرت‏[۱۳]، سینئول‏[۱۴]، و متیل چاویکول‏[۱۵]، لینالول‏[۱۶]، آنتول‏[۱۷]، اوژنول‏[۱۸]، [والنزوئلا]، استراگول‏[۱۹] [وان‏استى‏ نیس- کروزمان‏]، تى‏ مول‏[۲۰]، سیترال‏[۲۱] و کامفور[۲۲] وجود دارد [شوالیه‏]. در گزارش بررسى دیگرى، ترکیبات شیمیایى ریحان چنین بیان شده است: گیاه داراى اسانس روغنى فرار است. گیاه تازه در حال گل کردن اسانسى دارد که شامل تعدادى الکل نظیر لینالول که ۶۵ درصد اسانس را تشکیل مى‏ دهد و به علاوه در اسانس آن سینئول و اوژنول و سسکى‏ ترپن‏[۲۳] و دى- ترپن‏[۲۴] یافت مى‏ شود. گیاه رسیده در حدود ۴/ ۰ درصد اسانس روغنى فرار دارد.

برگ هاى آن در حدود ۵/ ۰ درصد اسانس دارد که شامل ۶/ ۵۶ درصد متیل سینامات‏[۲۵] و ۳۶/ ۴ درصد ال- لینالول‏[۲۶] و ۸۰ درصد ترپینن‏[۲۷] است. [G .I .M .P .]

منبع: معارف گیاهى، دکتر سید حسین میر حیدر ج‏۱، ص: ۸۹

پی نوشت ها:

[۱] .Methyl homo anisic acid

[۲] .Caryophyilene [۳] .Eugenol methyl ether [۴] .Carvacrol [۵] .Hexuronic acid [۶] .Pentose [۷] .Xylose [۸] .Ozaena [۹] .Bacillustyphosus [۱۰] میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ: هفتم، ۱۳۸۵ ه.ش. [۱۱] .Ocimene [۱۲] .Pinene [۱۳] .Terpin hydrate [۱۴] .Cineol [۱۵] .Methyl Chavicol [۱۶] .Linalool [۱۷] .Anethol [۱۸] .Eugenol [۱۹] .Estragol [۲۰] .Thymol [۲۱] .Citral [۲۲] .Camphor [۲۳] .Sesquiterpene [۲۴] .d -Terpene [۲۵] .Methyl cinnamate [۲۶] .L .linalool [۲۷] .Terpinene