اسفناج‏ داروی ضد سرطان

در کتب طب سنتى با نامهاى «اسفاناخ»، «اسپناج»، «اسفاناج» نامبرده شده و به فارسى اسفناج گفته مى‏شود. به زبان فرانسوى آن راEpinard و به انگلیسى‏Spinach گویند. گیاهى است از خانواده غازپایان‏Chenopodiaceae جنس‏Spinacia داراى گونه‏هاى مختلفى است و نام علمى گونه خوراکى آن‏Spinacia Oleracea L . مى‏باشد.

مشخصات‏

گیاهى است یکساله و دوساله که به احتمال قوى بومى ایران است و در روزگاران کهن در اوایل قرن پانزدهم میلادى به اروپا راه یافته است. کوتاه است و پربرگ، برگهاى آن کمى گوشتى و پهن و نرم به رنگ سبز تیره، مجتمع نزدیک به زمین که به مصرف خوراک مى‏رسد و ضمنا مصارف دارویى دارد. در مناطق معتدله مى‏روید در سرماى زمستان خوب مقاومت مى‏کند و به‏طور کلى دو نوع است نوع بهاره و نوع پاییزه.

نوع بهاره آن داراى بذر خاردار گوشه‏دار تیز و به اسفناج انگلیسى معروف است و در اوایل بهار کاشته مى‏شود و نوع دیگر که به هلندى معروف است داراى بذر گرد کروى است و خاک بسیار غنى مى‏خواهد و در پاییز کاشته مى‏شود. اسفناج چون مواد زیادى از خاک مى‏گیرد لذا خاک مزرعه باید بسیار غنى و پرقوت باشد و باید کود کافى داده شود. گیاه اسفناج در مقابل خشکى و حرارت زیاد محیط عاجز است و نامتحمل لذا معمول است که بیشتر اسفناج را در پاییز مى‏کارند یعنى از تخم اسفناج پاییزه استفاده مى‏شود، زیرا در این صورت کمى رطوبت خاک دیگر مسئله‏اى نیست بلکه باید خاک مزرعه زهکش‏دار باشد که رطوبت زیاد زمستان لطمه‏اى به گیاه نزند و اگر در مواردى از اسفناج تابستانه استفاده مى‏شود باید بذر را در زمین سایه‏دار تازه و مرطوب کاشت و خیلى سنگین مرتبا آبیارى کرد که خشکى به گیاه لطمه نزند. در ایران اسفناج بهاره را از اسفند تا خرداد مى‏توان کاشت و بى‏درنگ هر ۳۰- ۱۵ روز کشت را در قطعات مختلفه انجام داد تا مرتبا برگ تازه اسفناج براى برداشت در مزرعه آماده باشد. اسفناج پاییزه را معمولا در ماههاى مرداد تا آبان و اغلب پس از برداشت گندم مى‏کارند و برگ دادن آن از اوائل آذر شروع مى‏شود و تا فروردین ادامه خواهد داشت.

ترکیبات شیمیایى‏

از نظر ترکیبات شیمیایى در برگ اسفناج مقدار قابل ملاحظه‏اى ویتامین پ پ [۱] یا نیکوتین آمید[۲] وجود دارد (ویتامین‏PP که نیاسین‏[۳] نیز گفته مى‏شود از گروه ویتامینهاى‏B است).

بنابراین داروى شفابخش براى بیمارى پلاگر است، یعنى آنتى‏پلاگروز[۴] خوبى است. پلاگرا بیمارى است که در اثر فقر یا کمى اسید نیکوتى‏نیک‏[۵] یا نیاسین در بدن انسان عارض مى‏شود و به صورت ضعف، تشنج، اختلال گوارش و ایجاد لکه‏هاى قرمزى روى پوست بدن ظاهر مى‏گردد. به علاوه در اسفناج ید[۶] و لسیتین‏[۷] و کلروفیل‏[۸] و کاروتن‏[۹] وجود دارد. در برگهاى اسفناج در حدود ۰۰۹/ ۰ میلى‏گرم در هریک صد گرم برگ ارسنیک وجود دارد. و همچنین ۳۱/ ۰ درصد اکسالیک اسید[۱۰] و مقدارى ساپونین‏[۱۱] در آن یافت مى‏شود. بارانهاى ممتد مقدار ساپونین اسفناج را کاهش مى‏دهد. در گیاه تازه، مقدار اسید اکسالیک بیشتر است. در اسفناج تازه ۹۳۴/ ۰ درصد و در گیاه خشک اسفناج در حدود ۲/ ۸ درصد اسید اکسالیک وجود دارد و با توجه به اینکه اسفناج تازه در حدود ۹۰ درصد آب دارد، زیاد بودن مقدار اسید اکسالیک در گیاه تازه روشن مى‏شود.

در تخم جوانه زده اسفناج و در جوانه‏هاى آن مقدارى آنزیمهاى جنتیوبیاز[۱۲] و سلوبیاز[۱۳] و لیکناز[۱۴] یافت مى‏شود در اسفناج ماده‏اى به نام اسپیناسین‏[۱۵] وجود دارد که‏ ترشحات مربوط به هاضمه را تحریک مى‏کند و به علاوه داراى فولیک اسید[۱۶] و اسید فسفوریک و مواد معدنى کلسیم و آهن و فسفر است.

در هریک صد گرم برگ اسفناج خام مواد زیر وجود دارد:

آب ۹۰ گرم پروتئین ۳ گرم، چربى ۳/ ۰ گرم، هیدراتهاى کربن ۵/ ۳ گرم، خاکستر ۵/ ۱ گرم، کلسیم ۹۳ میلى‏گرم، فسفر ۵۱ میلى‏گرم، آهن ۱/ ۳ میلى‏گرم، سدیم ۷۱ میلى‏گرم، پتاسیم ۴۷۰ میلى‏گرم، ویتامین‏A 8100 واحد بین المللى، تیامین‏[۱۷] ۱/. میلى‏گرم، رایبوفلاوین‏[۱۸] ۲/ ۰ میلى‏گرم، نیاسین ۶/ ۰ میلى‏گرم و ویتامین‏C [19] 51 میلى‏گرم. به‏طورى که ملاحظه مى‏شود اسفناج از نظر ویتامین‏B ,C ,A ، و مقدار آهن غنى است.

خواص- کاربرد

طبق نظر حکماى طب سنتى اسفناج از نظر طبیعت کمى سرد و تر و تا حدى مى‏توان گفت که نه سرد است و نه گرم، بلکه معتدل است. برگ آن خنک‏ کننده است و براى کاهش تب و ورم ریه و روده کوچک نافع است. تخم آن ملین، خنک‏کننده و براى ورم کبد و یرقان مفید است.

اگر برگ اسفناج با جو پوست‏ کنده و به اصطلاح جو سفید و روغن بادام شیرین پخته شود، براى سرفه‏هاى خشک و تبهاى گرم اشخاص گرم‏ مزاج مفید است و اما در مورد سردمزاجان توصیه این است که اسفناج پخته با گوشت پرنده چاق و چرب و برنج و ادویه نظیر زنجبیل و هل و دارچین خورده شود.

اسفناج رفع تشنگى مى‏نماید و سریع‏ الهضم‏ تر از سایر سبزى‏هاست و براى درد گلو و ورم ملاز یا ورم لهات (گوشت پاره‏اى که از وسط انتهاى کام آویخته است و آن را اوولا[۲۰] نامند) نافع است و آب تخم آن براى درد ناحیه قلب و درد احشا (اعضاى داخل شکم) مفید است. عصاره آن با شکر براى یرقان و سنگ مثانه و اشکال در ترشح ادرار و سوزش مجراى ادرار و درد کمر و سوزاندن اخلاط صفراوى مؤثر و نافع است. ضماد پخته آن براى ورمهاى گرم و بیمارى شاش‏بند که از حرارت باشد و ضماد آن براى ورمهاى حاصل از گزش زنبور و سرباز کردن دمل مفید است. مقدار مصرف عصاره اسفناج ۱۰ گرم است. اسفناج چون داراى اکسالات است براى بیماران مبتلا به ورم مفاصل و سنگ‏هاى صفراوى مناسب نیست.

در چین و مناطق خاور دور از اسفناج به عنوان بادشکن [روا] و ملین [ایچى مورا] استفاده مى‏شود و ماده اسپنیاسین ترشحات مربوط به هاضمه را تحریک مى‏کند [کاریون و کیمورا].

غذاهاى اسفناج به منزله دارو

آش اسفناج که گشنیز تازه در آن ریخته شده باشد براى سردردهایى که حادث از اختلال گوارشى و سوء مزاج باشد مفید است و اگر با آب‏لیمو یا آب سماق یا آب‏غوره ترش شود براى سردردهاى ناشى از اختلالات صفراوى خیلى مفید است. اسفناج پخته که در کره گاو یا روغن بادام سرخ شده باشد نیز براى سردردهاى حاصله از اختلالات صفراوى خوب است. براى اشخاص مبتلا به سرسام هاى صفراوى پس از ۳ روز پرهیز غذایى از شروع بیمارى خوردن اسفناج که با آب پخته و با روغن بادام شیرین آغشته شده باشد نافع است. همچنین براى بیماران مبتلا به سرسام صفراوى اسفناج پخته با کمى شکر و سرکه و یا آلو و یا تمر هندى که ترش شود، بسیار مفید است. اگر آش اسفناج با ماش پوست‏ گرفته و جو سفید پوست‏ گرفته و روغن بادام شیرین و شیره تخم خشخاش پخته شود براى سرسام هاى سوداوى بسیار مفید است. در مورد اشخاصى که از بى‏خوابى رنج مى‏برند اسفناج را با کدو و برگ کاهو و یک دو برگ خشخاش با گوشت مرغ چاق یا گوشت بزغاله پخته و کمى شیره تخم خشخاش و شیره بادام شیرین یا کره گاو مخلوط کرده میل کنند، براى بى‏خوابى حاصل از خشکى دماغ مفید است.

اگر اسفناج را در آب پخته با روغن بادام شیرین یا کره گاو و گوشت بره پخته بخورند براى مالیخولیا مفید است. اگر مالیخولیا ناشى از گرفتگى‏هاى کبد باشد اسفناج را به تنهایى و یا با کرفس پخته و بخورند و یا آب اسفناج را گرفته و بیاشامند خیلى مفید است.

اگر اسفناج را با جو سفید و ماش بى‏پوست پخته بخورند براى اوایل ابتلاى به ذات الجنب و بیمارى‏هاى سینه و ریه و سرفه نافع است.

اگر اسفناج را با آب پخته با کره گاو یا روغن بادام شیرین سرخ کرده و میل نمایند، غذاى بسیار مناسبى براى اشخاص مبتلا به جنون و قطرب (نوعى مالیخولیا که مبتلایان)

(به آن از مردم گریزانند و در گوشه‏اى منزوى مى‏نشینند) و مانیاى حادث از سوداى صفراوى که با حرارت شدید مى‏باشد، مفید است.

اسفناج پخته ساده را اگر با روغن بادام شیرین آغشته و میل کنند براى تشنجهاى ناشى از یبوست مفید است.

نظرى به تحقیقات علمى جدید در مورد خواص درمانى اسفناج‏

اسفناج طبق نظر اغلب دانشمندان یکى از گیاهانى است که ظرفیت ضد سرطانى آن خیلى بالا و براى پیشگیرى ابتلاى به سرطان به سلطان گیاهان معروف است. بنابراین اشخاصى که سالها اعتیاد به سیگار و دخانیات داشته‏اند از نظر این خاصیت باید به خوردن اسفناج توجه خاص مبذول دارند. اسفناج که از سبزیهاى داراى رنگ سبز تیره است، همراه با هویج در صدر لیست خوراکى‏هاى ضد سرطان جاى دارد و طبق تحقیقات دانشمندان در کاهش نرخ ابتلاى به سرطان مؤثر است، بخصوص در پیشگیرى سرطان کولون، سرطان رکتوم، سرطان معده، سرطان پروستات و سرطان حنجره و حلق و سرطان مخاط رحم و سرطان گردن و سرطان مرى و به‏ویژه سرطان ریه نقش والایى دارد. مطالعات علمى نشان مى‏دهد اشخاصى که در حد بسیار کم و بندرت از سبزیجات به رنگ سبز تیره که داراى مقدار زیادى ماده معروف کاروتنوئید[۲۱] هستند و در این گروه اسفناج در صدر آنها قرار دارد، مى‏خورند دو برابر بیشتر از سایرین در معرض خطر ابتلاى به سرطان هستند. و درعین‏حال تحقیقات علمى نشان مى‏دهد اشخاصى که هر روز یک خوراک اسفناجى مى‏خورند حتى معتادین به دخانیات خیلى کمتر از دیگران در معرض این خطر قرار دارند. در هر ده مورد از یازده تحقیق علمى که در مورد سرطان ریه به عمل آمده است حقایق فوق تأیید شده است. از جمله تحقیقاتى که توسط دکتر ریشارد شکل‏[۲۲] که از نسج‏شناسان دانشگاه تکزاس است، به عمل آمده نشان مى‏دهد که خوراکى‏هاى داراى ماده کاروتن به‏ طور مؤثرى در نجات معتادان به دخانیات از سرطان دخیل است. دانشمند دیگرى از محققان دانشگاه جان هاپکینز[۲۳] در تحقیقات خود نشان مى‏دهد اشخاصى که مقدار بتاکاروتن خون آنها زیاد است در مقابل ابتلاى به سرطان بسیار مقاوم‏ تر از سایرین هستند. در آزمایش دیگرى که بتازگى محققان در امریکا انجام داده‏اند، اسفناج را از نظر مواد شیمیایى موجود در آن تجزیه کرده‏اند، مقدار کاروتنوئید در اسفناج خام ۳۶ میلى‏گرم در هر ۱۰۰ میلى‏گرم- مى‏باشد درحالى‏که در هویج خام در هر ۱۰۰ گرم داراى ۱۴ میلى‏گرم مواد کاروتنوئید است با این تفاوت که در هویج قسمت عمده بتاکاروتن است. با اینکه ماده بتاکاروتن ماده قطعى مؤثر ضد سرطان است ولى با این حال مواد کاروتنوئید موجود در اسفناج عملا نقش بسیار مؤثرى در این ماجرا دارند- به علاوه اسفناج داراى مقدار زیادى کلروفیل‏[۲۴] است که آن هم از مواد داراى ظرفیت بالاى ضد سرطان است.

عده‏اى از دانشمندان دلیل ضد سرطان بودن کلروفیل را به سبب خاصیت آن در متوقف کردن یا به‏هرحال کند کردن موتاسیونهاى سلولى مى‏دانند که از این طریق از شروع سرطانى شدن سلولها جلوگیرى مى‏شود. در یک مطالعه علمى که دانشمندان در ایتالیا بعمل آورده‏اند، مشاهده شده است که اسفناج قدرت چشم‏گیرى در سد کردن و متوقف نمودن پیشروى یکى از مقتدرترین عوامل سرطانزا به نام نیتروزامین‏[۲۵] دارد و بین چند خوراک نظیر هویج، گل‏کلم، کاهو، تمشک، عصاره اسفناج خام از همه در امر مقابله با نیتروزامین قدرت بیشترى نشان داده است.

دانشمندان ژاپنى در سال ۱۹۶۹ نتیجه تحقیقاتى را انتشار دادند که در آن آمده است اسفناج در کاهش کلسترول خون در جانوران اثرى زیادى نشان داده و در مطالعات دیگرى متعاقب آن دریافتند که برگ اسفناج موجب تسریع تبدیل کلسترول به کوپروستانول‏[۲۶] در بدن مى‏شود که بعدا این ماده دفع خواهد شد.

البته توجه شود مصرف اسفناج در رژیم غذایى براى بهره‏ گیرى از خواص فوق و سایر خواص آن براى هر شخص مستلزم مشاوره با پزشک و کارشناس گیاه درمانى است. زیرا ممکن است براى عده‏اى خوردن اسفناج به علل خاص فیزیولوژیکى معارض با برخى اختلالات جسمى آنها باشد.[۲۷]

منبع: معارف گیاهى ؛ ج‏۱ ؛ ص۳ تا ۱۰

پی نوشت ها:

[۱]. Vitamin PP

[۲] Nicotinamide -Vitamin PP

[۲۷] میر حیدر، دکتر حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى - تهران، چاپ: هفتم، ۱۳۸۵ ه.ش.